Костюмы гагаузов

Gagauzların milli giiyimi

Gagauz milli giiyimin istoriyası başladı avtonomiya kurulmasından çok ileri. Adet halk giiyimi – material hem ruh kulturanın unikal anıt taşı, angısının var özel eri bizim halkının kultura mirasında. Nicä bir informaţiya kaynaa, o gösterärdi ayırı halkların yaşamak teritoriya özelliini hem onnarın ilişkilerini komuşularlan, aylä hem soţial statusunu, zanaatını. Gagauz halkının adet giiyimindä var dünneyä hem gözellää bakışı, faydalıı hem donaklıı. Asirlärlän halk giiyimi diişärdi, ilerlärdi istoriyaylan barabar.
Gagauzların halk giiyimindä herzaman dooru gösterilärdi karı hem adam giiyiminin ayırı elementleri, hepsinä annaşılı forma korunardı. Terziykalar vardı nicä yaratsınnar, dayanarak belli kurallara hem adetlerä. Gagauz giiyimin herbir grupasının vardı kendi özellikleri hem elementleri.
Gagauzların adet giiyimi bölünärdi hergünkü hem yortu giiyimä. Ama hergünkü, halkın herbir yaşamak hem istoriya etaplarında topladı kendindä eski elementleri da taa yavaş diişärdi. Giiyim ilerlemesindä belliydi diişilmeklär soy hem yaş nışannarına görä. Butakım, taa yavaş diişärdi karı giiyimi hem özelliklän dä büük yaşta karıların giiyimi.
Yavaş-yavaş gagauz giiyimi diişärdi, ayırı da donaklı gelin giiyimi. Diişärdilär ayırı donaklar, ufak elementlär hem muskalar, angıları sora da kaldılar nicä gagauz giiyimin benzerliini gösterän elementlär.
Arhaika karı giiyimi, angısı korunmadı besarabiya gagauzlarda, sadä gölmek, onu giinärdilär geniş şalvarlarlan (don, çatal don) alaca materialdan. Mutlaka bu giiyimdä vardı açık mintan (anteri) hem kurtka (kontoş), angısını donadardılar altın ipliklän.
XIX asirin bitkisindä Besarabiya gagauz karıların hergünkü giiyimi ilerledi da ona girärdi hasadan gölmek, onu taşıyardılar iç giiyimi gibi, hem ensiz fistan (çukman, ensiz çukman, kolsuz fistan, ensiz fistan).
Fıta mutlaka vardı adet karı giiyimindä, taa sık o yapılardı karagöz renklerdä evdä işlenmiş yapaadan ya da satın alınmış sıkı hasadan (satin, reps h.b.). Taa sık onu donadardılar bantlan, karı milli giiyim donaklarından biri. Fıtalar vardı türlü-türlü hem materiyaya görä, hem donaklara görä dä (buruşuklar, muska, dekorativ dikiş, dikili dekorativ ipliklär, dolaya dikilmiş geniş materiya parçası).
Genç karıların hem kızların fistannarını donadardılar iki-üç bant parçası ya da muska. Büük yaşta karılarda bir parça birleşärdi aykırı buruşuklarlan, angıların sayısı vardı nicä olsun dokuza kadar. Fistanın üstünä karılar giiyärdilär koftayı incä evdä işlenmiş yapaa hasadan ya da sıkı fabrika materiyadan (reps, satin, bayka).
Kış zamanında gagauz karıların çoyu üstünä giiyärdi koyun derisindän dizlerä kadar kısa şuba cöplän. Zengin gagauzların yapaa giiyimnerinä girärdi tilki derisindän yapılmış uzun şuba geniş ennärlän, angısının üstünü örtärdilär çufaylan, ya da hep ölä şuba, ama kısa. İstoriyada söleniler uzun incä palto için dä, angısı adlanardı anteri.
Yortu için karıların vardı donakları – kuyumnar, angıları geçärdilär anadan kıza da sayılardılar aylä paalılıı karılar/kızlar/gelinnär için – bu küpelär, para gibi yapılmış çevrelerdän dizilär, bakır ya da gümüş bleziklär. Zengin aylelerdä bu donaklar yapılardılar altından, diil zengin aylelerdä sä bakırdan ya da gümüştän.
Boncukları alardılar satın (sedef hem şişä) da konardılar birkaç sıra. Gagauzkaların giiyimnerindä mutlaka vardı kayış (kolan) gümüş tokaylan (pahta, angısını donadardılar basılı resimnän). Vardı taa eski dä gümüş kayış (gümüş kuşak), angısı yapılardı gümüş deri kayışa eklenmiş plastinkalardan.
Gagauz adam giiyimin temelini kurardılar geniş kara pantolonnar (çaaşır). Onnarın içinä koyulmuş gölmään üstünä giiyärdilär kısa mintan açık maavi renktä. Giiyimin bir parçası mutlaka olardı jiletka (camadan) gaytandan yapılmış bungilärlän. Onun üstünä giiyärdilär kontoş – kısa giiyimi, angısını atardılar bir omuza. Mutlaka giiyilärdi geniş kırmızı kayış (kuşak), angısınnan baalanardılar hem angısına asardılar silahlıı.
XIX asirin bitkisindä-XX asirin başlantısında adam giiyimi diişti. Diişilmeklär geçtilär kasaba formalarına görä, da belli oldular diil bütünnä giiyimdä, ama onun ayırı elementlerindä.
Gölmekleri dikmää deyni kullanılan evdä dokunmuş hasaları diiştirdilär satın alınmış hasalara. Ondan da dikärdilär iç giiyimini, angısı diil herzaman vardı eski giiyimdä. Eski yapaa kayışın (kuşak) maanası diişmedi. Kısa mintanı başladılar diiştirmää jiletkalara kasaba formalarına görä. Gençlär geçtilär eski geniş çaaşırlardan dar çufa pantolonnara (dimi). Bitkileri beldä tutunȇrlar diil uçkurda, onnar dikili çufadan materiya parçasına (bata). Var pantolonnar bütünnä yapılı kasaba formasına görä. Kasaba modanın etkisinnän peydalandı palto hem yarı palto, angıları girdi küülerä zengin çiftçilerin, ustaların istediklerinnän.
Yortularda gölmään üstünä giiyärdilär evdä işlenmiş yapaadan gölmek (flanä), angısının açık erini (güüdedä ya da yanda) her taraftan dikärdilär sarmaşıklan. Üstä adetçä giiyärdilär yapaadan ya da çufadan mintan ya da birtaraflı kısa çufadan kurtka (anteri), dikili gaytannan.
Suuk havada giiyärdilär yapaa kurtkaları (kürk) hem uzun şuba (kojuk, boy kojuk). Sadä üst giiyim erinä kullanılardı yaamurluk. Onu dikärdilär guglaylan.
İki batik taşımaa adeti: kasinkayı altta hem büük kara batii yukarda – kuruldu burda olan karı kostümum Tuna aşırı variantının element temelindä. Püskülsüz batikleri (çember, kasinka, batik) baalardılar türlü-türlü: tepedä, çaprazlı çenä altında batiin sonunda, kulaan üstündä yanda, çenä altında, ensenin dolayında, ama püsküllü (şalinka) baalardılar sade ensenin dolayında. İncä batii (bariz) giiyärdilär sade yortularda zengin gagauzkalar da.
Adamnar başlarına koyardılar paraliyayı, kışın sa – kürklü kalpaa. Hep ölä taşıyardılar kulaklı kalpaa – kalpaklar, angılarına dikiliydilär kürklü kulaklıklar.
Adam hem karı ayakkaplar taa sık yapılardılar hayvannarın derisindän (çarık). Taa sora peydalandı hrom çizmelär hem karı tuflileri, angılarını hep yapardılar deridän.
Gagauz karıları hem kızları ayaklarına giinärdilär örülmüş çorap. Büük yaşta karılar için hem uşaklar için örüyärdilär sıcak çorap kalın yapaadan (tomak). Sadä ayakkabı gibi kullanılardı evdä yapılı ya da satın alınmış geniş deridän ayakkaplar, taa sık geerki parçasız (emeni). Kızların yortu ayakkabıydı emenilär küçük ökçäylän. Büük yaşta karılarda bu türlü ayakkabıydı deridän tuflilär ökçesiz – papuç. Karılar hem adamnar fukaara aylelerdän taşıyardılar çarık hem evdä yapılmış ya da yapaadan örülmüş terlik.
Uşak giiyimi hep öleydi, nicä dä büüklerdä, ama taa sadä yapılmış: kızlarda gölmek hem fistan (ensiz hem enni), üstündeydi fıta hem dartılıydı batik. Taa kızlar taşıyardılar satın alınmış ucuz küpeleri maavi boncuklarlan, angıları sayılardılar nazar boncuu. Çocuklar taşıyardılar ketendän ya da çufadan pantolonnarı hem hasadan gölmekleri. Üstünä giiyärdilär sıcak mentan (keptar, güüslük) hem kürklü ya da yapaadan yapılı kurtkaları.
Gagauzlar büük önem verärdilär materiyalara, angılarından dikärdilär giiyimneri hem donakların elementlerini. Kullanılardı çufa, çit, keten, bürüncük, donaklı büüyüm resimnärlän.
Giiyimin aşaakı tarafını dikärdilär bezdän, taa sık kenevir bezindän. Yortu hem adet giiyimnerini taa sık yapardılar bürüncüktän. Karı hem adam gölmeeni taa sık dikärdilär bezdän – evdä yapılmış incä kiyat materiyadan. Vakıtlan evdä yapılmış hasa erinä kullanardılar açık renklerdä çiti ya da sadä biyaz fabrika hasayı.
Karı fistanı taa sık dikiliydi iki parçadan – yukarkı hem aşaakı. Üst için kullanılardı yımışak materiyalar, alt için sa sıkı, kalın, evdä yapılmış. Fistanın üst parçası genelliklän tombarlaktı hem kapalıydı. Materiya renkleri hem resimneri türlü-türlüydü: çizilär, kafesli, bir renktä ya da ufak çiçek resimi. Taa sık kullanılan renklär: bordo, eşil, mor, maavi, kara, açık maavi, sarı, turumcu, menevşa.